Dreigingen wegnemen en helpen voorkomen
Als de AIVD dreigingen ontdekt binnen of buiten Nederland, waarschuwt de dienst partners die daartegen kunnen optreden. De tekst op deze pagina beschrijft wanneer en op welke manier dat in 2020 gebeurde. De AIVD heeft ook een aantal unieke afdelingen die eraan werken gevaren voor het land te beperken en voorkomen. Deze pagina bespreekt ook wat zij in 2020 deden.
Anderen in staat stellen tegen dreigingen op te treden
De AIVD kan zelfstandig dreigingen tegengaan door te verstoren, netwerken te ontmantelen of zaken in de openbaarheid te brengen. Maar vaker waarschuwt de dienst bij potentiële dreigingen partners, die daartegen bij uitstek kunnen optreden.
Zo'n waarschuwing kan urgent en specifiek zijn - bijvoorbeeld als een terroristische aanslag dreigt of als een hack is gepleegd. Maar het gaat ook om geleidelijke processen die het voortbestaan bedreigen van de democratische rechtsorde en de staatsveiligheid.
De dienst heeft specifieke manieren om partners op een dreiging te wijzen. Dat kan in een gesprek, via ambtsberichten en inlichtingenrapporten. Een partner heeft dan de informatie die hij nodig heeft om op basis daarvan actie te ondernemen.
De politie en het Openbaar Ministerie kunnen na een ambtsbericht van de AIVD bijvoorbeeld een strafrechtelijk onderzoek beginnen. Gemeenten kunnen subsidies intrekken of gebouwen sluiten. De Immigratie en Naturalisatiedienst kan een verblijfsvergunning intrekken. Een ministerie kan een vergunning weigeren, of een bedrijf kan het contact verbreken met verdachte partijen.
Uitgebrachte inlichtingenrapporten
| Totaal | 603 |
| Waarvan inlichtingenberichten |
500 (134 daarvan in samenwerking met de MIVD) |
| Ambtsberichten OM | 27 (21 daarvan specifiek over jihadisme) |
| Ambtsberichten IND |
8 |
| Ambtsberichten BZ | 22 |
| Ambtsberichten burgemeesters | 0 |
| Overige ambtsberichten | 6 |
| Totaal | 63 |
|
2020 |
76 |
Trend: de invloed van het coronavirus op het werk van de AIVD.
Door het coronavirus en de lockdown die erop volgde, nam activisme in Nederland toe. Jihadisten waren meer aan huis gebonden. Inlichtingenofficieren konden minder reizen. Cyberaanvallen namen toe en de AIVD moest soms anders werken.
Het coronavirus bracht nieuw werk met zich mee voor de AIVD. Zo werd de dienst gevraagd mee te denken over de beveiliging van coronavaccins en de ontwikkeling van de CoronaMelder app - meer daarover is verderop deze pagina te lezen.
Het regeringsbeleid om het coronavirus in te dammen was een katalysator voor antioverheidssentiment. Verschillende groepen activisten vonden bovendien dat de crisis het falen blootlegde van het huidige systeem, en ze gebruikten de virusuitbraak om hun ideologie kracht bij te zetten.
De lockdown dempte de jihadistische terroristische dreiging in Nederland, omdat jihadisten in binnen- en buitenland vaker thuis zaten en minder kans hadden elkaar te ontmoeten. Dat droeg eraan bij dat ze hun boodschap minder konden verspreiden.
Ook buitenlandse inlichtingendiensten werden door de virusuitbraak beperkt in wat ze fysiek konden doen.
Reisbeperkingen maakten in- en uitreizen een deel van het jaar moeilijker voor inlichtingenofficieren. Dat probeerden diensten te compenseren door vaker digitaal te spioneren - wat een gering afbreukrisico heeft en doorgaans minder geld kost.
Er waren ook meer cyberaanvallen, omdat bedrijven en overheden in 2020 zoveel afhankelijker waren van software waarmee op afstand kan worden ingelogd.
Lang niet alle software die bedrijven gebruikten voor thuiswerken was veilig.
De AIVD onderkent niet alleen dreigingen, de dienst adviseert ook bedrijven, universiteiten en overheid over veiligheid. Maar veel bijeenkomsten daarover konden juist niet doorgaan.
Dat heeft de dienst proberen op te lossen met meerdere, kleinere bijeenkomsten. Het werk van de AIVD is het hele jaar doorgegaan, al was het in aangepaste vorm.
Veiligheidsonderzoeken
Omdat de luchtvaartsector hard is getroffen door de coronapandemie, deed de Unit Veiligheidsonderzoeken in 2020 duizenden onderzoeken minder dan in de voorgaande jaren. Er komt meer maatwerk voor kandidaten die in het buitenland hebben verbleven, en de unit ontwikkelde verder.
De Unit Veiligheidsonderzoeken (UVO) onderzoekt of mensen die een zogeheten vertrouwensfunctie hebben, of daarop solliciteren, geen veiligheidsrisico vormen. Mensen in vertrouwensfuncties hebben toegang tot geheimen, of zijn in een positie waarin ze de nationale veiligheid kunnen schaden. Bijvoorbeeld bij de Rijksoverheid, de luchtvaart en bedrijven die aan vitale processen werken.
De UVO is een gezamenlijke unit van de AIVD en de MIVD. In 2020 is de unit verder doorontwikkeld. Zo zijn interne processen verbeterd en zoveel mogelijk gelijkgetrokken tussen de teams.
De AIVD heeft in 2020 32.674 veiligheidsonderzoeken afgerond. Dat zijn er 13.829 minder dan in 2019. De daling komt vooral doordat minder onderzoeken nodig waren voor de luchtvaartsector. Die is hard getroffen door de coronapandemie.
Gemiddeld 90 procent van de veiligheidsonderzoeken die de UVO doet, moet binnen de wettelijke beslistermijn van acht weken zijn afgehandeld. De AIVD voldeed aan die doelstelling, met een percentage van 92 procent.
De Unit Veiligheidsonderzoeken kan per 1 januari 2021 meer maatwerk leveren bij buitenlands verblijf van een (kandidaat)vertrouwensfunctionaris. Daartoe is op 3 december 2020 de nieuwe Beleidsregel veiligheidsonderzoeken gepubliceerd.
Onder het mandaat van AIVD doen ook de Nationale Politie en de Koninklijke Marechaussee (KMar) veiligheidsonderzoeken. Die worden in het overzicht hieronder apart behandeld.
Er zijn drie categorieën voor onderzoeken, afhankelijk van de aard van de vertrouwensfunctie: het A-, B- en C-onderzoek. Het A-onderzoek is het meest diepgaand. Na een positief afgerond onderzoek krijgt de kandidaat een 'verklaring van geen bezwaar' (VGB).
| Onderzoeken | Positieve besluiten | Negatieve besluiten | Totaal aantal besluiten |
| A-niveau door AIVD | 2.122 | 8 | 2.130 |
| B-niveau door AIVD | 5.695 | 80 | 5.775 |
| B-niveau door AIVD overgenomen van KMar en Nationale Politie | 1.276 | 582 | 1.858 |
| C-niveau door AIVD | 513 | 3 | 516 |
| Totaal door AIVD | 9.606 | 673 | 10.279 |
|
B-niveau door KMar en Nationale Politie |
22.395 | 0* (zie toelichting onder deze tabel) | 22.395 |
| Totaal aantal onderzoeken | 32.001 | 673 | 32.674 |
* De Nationale Politie en de KMar geven zelf geen negatieve besluiten af. Bij twijfel bij een veiligheidsonderzoek op B-niveau dragen ze het onderzoek over aan de AIVD. Eventuele negatieve besluiten worden dan meegerekend bij de negatieve besluiten van de AIVD. Dat verklaart de 0 hier.
| Binnengekomen bezwaren | Beslissing op bezwaar | Beslissing op beroep | Beslissing op hoger beroep | |
| Ongegrond | - | 35 | 5 | 2 |
| Gegrond | - | 13 | 1 | 1 |
| Niet-ontvankelijk | - | 13 | 0 | 0 |
| Ingetrokken | - | 7 | 0 | 0 |
| Totaal | 42 | 68 | 6 | 3 |
Lees meer op aivd.nl/veiligheidsonderzoeken.
Bijzondere informatie beveiligen
Onder meer de ontwikkelaars van de CoronaMelder-app, departementen met thuiswerkende ambtenaren en farmaceutische bedrijven die werken aan (de distributie van) vaccins, deden een beroep op de speciale kennis van het Nationaal Bureau voor Verbindingsbeveiliging van de AIVD.
Het Nationaal Bureau voor Verbindingsbeveiliging (NBV), onderdeel van de AIVD, is de nationale autoriteit voor het beveiligen van digitale processen en vertrouwelijke en geheime informatie. Elk jaar is er meer vraag naar advies over informatieveiligheid.
In 2020 ondersteunde de AIVD het ministerie van Volksgezondheid bij de veilige ontwikkeling van applicaties, waaronder de CoronaMelder app. Ook hielp de AIVD de farmaceutische industrie digitaal weerbaarder te worden. Bovendien evalueerde de dienst verschillende thuiswerkoplossingen waarmee de Rijksoverheid werkt.
De AIVD doet onderzoek naar de veiligheid van de Nederlandse telecom-infrastructuur, waaronder de toekomstige 5G-infrastructuur. De dienst actualiseerde afgelopen jaar het dreigingsbeeld daarvoor, en werkte verder aan maatregelen die deze infrastructuur veiliger maken. De dienst hielp in 2020 ook bij het oplossen van diverse cyberincidenten. Waaronder een kwetsbaarheid die in januari werd ontdekt in enkele toepassingen van Citrix.
De uitvoering van de Nationale Cryptostrategie (NCS) werd in 2020 vertraagd door de coronapandemie. De strategie, die sinds 2019 bestaat, beschrijft hoe het NBV betrouwbare beveiligingsmiddelen voor zeer gevoelige informatie kan laten ontwikkelen. En hoe om te gaan met de kwetsbare leveranciersbasis voor beveiligingsmiddelen.
Het NBV onderhandelt samen met de ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie met andere landen over informatiebeveiligingsverdragen. Daarin worden afspraken gemaakt over de beveiliging en uitwisseling van vertrouwelijke en geheime informatie. In 2020 zijn verdragen met Spanje en Estland afgerond op onderhandelaarsniveau. Ook heeft de AIVD verdragen met andere landen voorbereid. De AIVD bracht nieuwe evaluatiecriteria (NEC2O2O) uit voor de ontwikkeling van veilige informatiebeveiligingsproducten voor de Nederlandse overheid.
Lees meer op aivd.nl/informatiebeveiliging.
Helpen waken over de veiligheid van hoogwaardigheidsbekleders en organisaties
Antioverheidsactivisten waren een potentiële dreiging voor politici. Statelijke actoren waren een potentiële dreiging voor onder meer het MH17-proces en de organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens.
Het stelsel bewaken en beveiligen probeert dreigingen weg te nemen tegen hoogwaardigheidsbekleders en diensten. Zoals politici, leden van het Koninklijk Huis, diplomaten en internationale organisaties.
De AIVD maakt hiertoe risicoanalyses, dreigingsanalyses en dreigingsinschattingen. Op basis daarvan besluit de NCTV of voor hoogwaardigheidsbekleders (extra) beveiliging nodig is.
In 2020 schatte de AIVD in dat antioverheids-activisten vaker een potentiële dreiging waren voor politici, Prinsjesdag en - in mindere mate - voor diplomatieke objecten in Nederland.
Ook statelijke actoren (landen, of organisaties die namens een land optreden - zoals een inlichtingendienst) speelden een grotere rol in het dreigingsbeeld. Zij waren een potentiële dreiging voor diplomaten, diplomatieke objecten en internationale organisaties. En in het bijzonder voor het MH17-strafproces en de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW).
Het stelsel bewaken en beveiligen wordt momenteel toekomstbestendig gemaakt onder de leiding van de NCTV. Een onafhankelijke commissie komt daartoe met een voorstel. De AIVD heeft in 2020 aangegeven dat het essentieel is dat het stelsel ook aandacht heeft voor digitale dreiging en spionage.
Lees meer op aivd.nl/bewakenenbeveiligen.
Bedrijven en overheid adviseren over beveiliging
Experts van de AIVD keken naar de veiligheid van de opslaglocaties van coronavaccins. Ook sprak de dienst met universiteiten over het veilig houden van wetenschappelijke kennis.
De AIVD adviseert de overheid en bedrijven over hoe ze veiliger kunnen werken, vooral aan processen die vitaal zijn voor Nederlanders. In 2020 speelde de dienst een grote rol bij het bevorderen van de veiligheid van de farmaceutische sector. Dat was acuut nodig door de coronapandemie. De dienst gaf de sector informatie en concrete adviezen over dreigingen.
Op verzoek van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid waren experts van de dienst betrokken bij de veiligheid van de opslaglocaties van vaccins. En toen de regering een vaccinatiestrategie maakte, dachten we mee over het dreigingsbeeld.
De dienst adviseert Nederlandse universiteiten over het veilig houden van wetenschappelijke kennis, onder meer met een serie kennisveiligheidsdialogen. Eind 2020 had de AIVD, samen met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, met bijna alle universiteiten in Nederland op bestuurlijk niveau gesproken. In 2021 gaat de dienst daarmee verder.
Samen reageren bij cyberaanvallen
Om snel en gecoördineerd te kunnen reageren op cyberdreigingen en -incidenten, gaan inlichtingendiensten en politie voortaan vanuit een gedeelde locatie informatie delen bij cyberdreigingen.
De AIVD, MIVD, Nationale Politie, het OM en het Nationaal Cyber Security Centrum werkten al langer samen bij cyberdreigingen, in de cyber intel/info cel. Sinds 2020 delen ze ook één ruimte.
Dat heeft het voordeel dat de samenwerkende partijen sneller en beter gecoördineerd kunnen reageren bij dreigingen. Politie- en inlichtingenonderzoeken kunnen beter op elkaar worden afgestemd, en de overheid kan eenduidiger communiceren over cyberdreigingen.
Helpen voorkomen dat landen massavernietigingswapens krijgen
De AIVD en de MIVD onderzochten netwerken die aan de kennis en materialen probeerden te komen om massavernietigingswapens te ontwikkelen. Door tussenkomst van de diensten zijn meerdere verwervingspogingen gefrustreerd.
De gezamenlijke Unit Contraproliferatie (UCP) van de AIVD en de MIVD onderzoekt hoe landen kennis en goederen proberen te krijgen die ze nodig hebben om massavernietigingswapens te maken. Landen als Syrië, Pakistan, Iran en Noord-Korea probeerden ook afgelopen jaar in Europa en Nederland zulke goederen en technologie te verwerven.
De unit deed in 2020 intensief onderzoek naar meerdere netwerken die daarin een rol speelden. Deze netwerken zijn zeer actief, en gebruiken allerlei tussenhandelaren en transporteurs in Europese landen.
Met de onderzoeken helpt de unit het ministerie van Buitenlandse Zaken besluiten te nemen over het al dan niet toekennen van exportvergunningen voor goederen. De tussenkomst van de MIVD en AIVD heeft afgelopen jaar meerdere verwervingspogingen gefrustreerd en gestopt.
Meer informatie
Lees meer op aivd.nl/massavernietigingswapens of ga terug naar de overzichtspagina van het AIVD-jaarverslag 2020.