3. Dreigingen helpen voorkomen of wegnemen

De rol van de AIVD in het stelsel bewaken en beveiligen

Nederlandse politici en bestuurders werden opnieuw vaak met de dood bedreigd. Ook kregen ze veel intimiderende berichten. De AIVD maakte vaker dreigingsinschattingen over mensen die worden bedreigd door buitenlandse regimes. Een liquidatiepoging in Haarlem waar waarschijnlijk Iran voor verantwoordelijk is, illustreert welke dreiging buitenlandse regimes kunnen vormen.

Nederlandse politici kregen in 2024 opnieuw veel intimiderende berichten en doodsbedreigingen. Het aantal bij de politie gemelde gevallen van ernstige bedreiging en opruiing tegen Kamerleden en bewindspersonen neemt al enkele jaren toe. De opkomst van anti-institutioneel extremisme speelt daar een rol in. Net als verharde maatschappelijke debatten. In 2024 gingen die onder meer over asiel en migratie en over het huidige kabinet. De AIVD heeft in 2024 geen ernstige fysieke incidenten met nationale politici gezien – zoals in 2023 wel het geval was.

Ook criminele netwerken vormen een bedreiging voor politici en voor rechters, officieren van justitie en journalisten (lees meer daarover in het Themaverhaal Criminele netwerken). 

De AIVD is partner in het stelsel bewaken en beveiligen, dat (terroristische) aanslagen op personen, objecten en diensten moet voorkomen. Onder de zorg van het stelsel vallen onder meer Kamerleden en bewindspersonen, juristen, journalisten en diplomaten, belangrijke (internationale) organisaties, en nationale evenementen (zoals de Nationale Herdenking). Mede op basis van risicoanalyses, dreigingsanalyses en dreigingsinschattingen van de AIVD, besluiten het Openbaar Ministerie, de Nationale Politie en de NCTV of personen, objecten en organisaties (extra) beveiliging nodig hebben.

De AIVD maakte in 2024 meer dreigingsinschattingen over mensen en organisaties die werden bedreigd door statelijke actoren – veelal buitenlandse regimes of hun inlichtingendiensten. Door mensen in Nederland te intimideren en bedreigen, probeerden zij hier invloed uit te oefenen.

In juni 2024 werd in Haarlem een liquidatiepoging gedaan op een in Nederland wonende Iraniër. De politie was snel ter plaatse en hield twee verdachten aan. Een van hen wordt ook verdacht van de mislukte liquidatiepoging op de Spaanse politicus en Iran-criticus Alejo Vidal-Quadras.

De beide liquidatiepogingen passen in de werkwijze die Iran al jarenlang toepast: het gebruiken van criminele netwerken in Europa om veronderstelde tegenstanders van het regime het zwijgen op te leggen. Op basis van inlichtingen is het waarschijnlijk dat Iran verantwoordelijk is voor de twee liquidatiepogingen.

De AIVD maakte ook meer dreigingsanalyses over internationale instituties en diplomatieke instellingen. De dienst maakte onder meer een dreigings- analyse voor de NAVO-top die in 2025 in Nederland zal plaatsvinden.

Het stelsel bewaken en beveiligen wordt momenteel omgevormd tot het stelsel ‘beveiligen van personen’, omdat de zaken binnen het stelsel de laatste jaren complexer, omvangrijker en zwaarder zijn geworden. Het gezag wordt nog meer bij de NCTV geconcentreerd. De AIVD is één van de partijen die meewerkt aan het verandertraject. Dat werk gaat in 2025 verder.

Contraproliferatie

In 2024 bleek dat Rusland er niet voor terugdeinst ballistische raketten af te vuren op Oekraïne. Ook heeft Rusland vaker chemische wapens ingezet tegen Oekraïense soldaten. Iran viel Israël aan met ballistische wapens. Er zijn zorgelijke ontwikkelingen op nucleair gebied in Iran en Noord-Korea. De AIVD en MIVD voorkwamen onder meer Russische en Iraanse pogingen om in Nederland aan materialen en kennis te komen die gebruikt kunnen worden bij wapenprogramma’s.

Rusland gebruikte afgelopen jaar opnieuw chemische strijdmiddelen tegen Oekraïense soldaten. Al kort na de invasie in 2022 verschenen berichten dat Rusland op Oekraïens grondgebied traangas gebruikte. Sindsdien heeft het Oekraïense ministerie van Defensie duizenden incidenten gerapporteerd waarbij het Russische leger chemicaliën zou hebben ingezet tegen Oekraïense militairen. Het gaat in het bijzonder om traangasgranaten. Er zijn ook incidenten met chloorpicrine gedocumenteerd. Een middel waarvan het gebruik expliciet verboden is in het Verdrag Chemische Wapens.

De AIVD en de MIVD voorkwamen in 2024 onder meer Russische en Iraanse pogingen om in Nederland technologie of kennis te verwerven die hun wapenprogramma’s ten goede kan komen. Uit onderzoek van de diensten bleek dat Rusland in 2024 soms de westerse sancties op export van dual-use-goederen wist te omzeilen. Dual-use-goederen zijn apparatuur, grondstoffen, software of technologie die vreedzaam kan worden gebruikt (voor onderzoek bijvoorbeeld), maar die een land ook militair kan gebruiken. Soms bij de ontwikkeling van massavernietigingswapens. De export ervan is daarom aan regels gebonden. Rusland wist zulke goederen toch te importeren via ‘omleidingslanden’ – onder meer de Verenigde Arabische Emiraten, Turkije, Kazachstan en China. In enkele gevallen ging het om dual-use-goederen die uit Nederland kwamen.

De AIVD en MIVD stelden afgelopen jaar ook vast dat Iran in zeer korte tijd kan beschikken over voldoende hoogverrijkt uranium om enkele kern- wapens te maken. De diensten hebben geen aanwijzingen dat Iran ook andere stappen zet die nodig zijn om een testbaar nucleair explosief te maken. Wel roepen sommige Iraanse politici op de fatwa uit 2003 tegen kernwapens te herzien. Ook dreigde Iran het nucleaire non-proliferatie- verdrag (NPV) niet langer te zullen onderschrijven als het conflict met Israël verder zou escaleren. Het Internationaal Atoomenergie-agentschap (IAEA) meldt ondertussen dat Iran controleurs niet laat vaststellen of het Iraanse nucleaire programma wel alleen civiele doelen dient. Dat bemoeilijkt het sluiten van een nieuw akkoord dat zorgen over het Iraanse nucleaire programma moet wegnemen.

Iran deed in 2024 voor het eerst een directe aanval op Israël en gebruikte daarbij ballistische raketten. Dat zijn raketten met een enorm bereik, waartegen het moeilijk verdedigen is. Ze worden door sommige landen uitgerust met massavernietigingswapens (zie het kader onderaan deze pagina).

De door Iran gebruikte raketten zijn door het land zelf ontwikkeld. Ook Hezbollah en de Houthi’s gebruiken door Iran ontwikkelde raketten. De wapensystemen vormden zo een bedreiging voor Israël en voor de scheepvaart in de Rode Zee en de Perzische Golf. Iran leverde bovendien korteafstandsraketten aan Rusland. De Europese Unie en enkele bond- genoten hebben daarom extra sancties ingesteld tegen Iran.

De Unit Contraproliferatie (UCP) De AIVD en de MIVD onderzoeken of landen die een bedreiging kunnen zijn voor de internationale veiligheid – ‘landen van zorg’ – massavernietigingswapens hebben of ontwikkelen. Het onderzoek wordt gedaan door de gezamenlijke Unit Contraproliferatie. Het onderzoek van de diensten omvat ook de verwerving van zogeheten overbrengingsmiddelen voor massavernietigingswapens, meestal gaat het om ballistische rakketten. Het werk van de unit helpt voorkomen dat landen als Rusland, Iran, Noord-Korea en Syrië in het Westen aan technologie en kennis kunnen komen die hun wapenprogramma ten goede komen. De regering kan daartegen diplomatieke, bestuursrechtelijke en strafrechtelijke maatregelen nemen, de diensten kunnen ook operationeel optreden. In de podcast De Dienst vertellen medewerkers van de diensten meer over hun werk.

Veiligheidsonderzoeken

De vraag naar veiligheids­ onderzoeken bleef hoog, onder andere omdat Defensie meer personeel aannam. De AIVD en MIVD namen maatregelen om dat aan te kunnen. De ministers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Defensie werkten aan een herziening van de Wet veiligheidsonderzoeken. Het voorstel komt tegemoet aan veel wensen van sectoren met vertrouwensfuncties.

De vraag naar veiligheidsonderzoeken bleef hoog. In 2024 rondden de AIVD en de MIVD samen met de mandaathouder de Koninklijke Marechaussee (KMar) 84.847 veiligheidsonderzoeken af. Dat is maar iets minder dan in 2023. Toen ging het om 85.622 onderzoeken (een stijging van 20 procent ten opzichte van het jaar ervoor). De vraag naar veiligheidsonderzoeken is zo hoog omdat er meer personeel werd aangenomen in zogeheten vertrouwensfuncties, onder andere bij Defensie. 93,3 procent van de onderzoeken werd afgerond binnen de wettelijke norm van acht weken.

De AIVD en MIVD namen afgelopen jaar structurele maatregelen om de stijgende vraag aan te kunnen. De diensten namen meer personeel aan, en er werd en wordt gewerkt aan het digitaliseren en (deels) automatiseren van de veiligheidsonderzoeken. Medewerkers kunnen zich daardoor concentreren op de ingewikkelde dossiers, die de meeste expertise vragen. De automatisering heeft ervoor gezorgd dat de kwaliteit van onderzoeken toenam en de wachttijd met gemiddeld een week is verkort ten opzichte van vorig jaar.

Om ervoor te zorgen dat veiligheidsonderzoeken ook in de toekomst goed blijven verlopen, werken de betrokken ministers aan een herziening van de Wet veiligheidsonderzoeken (Wvo). Die herziene wet wordt in 2025 aangeboden aan de Tweede Kamer. De wet regelt onder meer de invoering van een locatiegebonden verklaring van geen bezwaar voor de burger- luchtvaart en de vracht- en toeleveringsketen. Iemand die een nieuwe functie krijgt op dezelfde locatie behoudt daardoor zijn of haar al afgegeven VGB, en hoeft niet opnieuw een onderzoek te doorlopen.

Een ander onderdeel is de invoering van een register voor mensen die een vertrouwensfunctie vervullen. Het wetsvoorstel komt tegemoet aan de wensen van sectoren met (veel) vertrouwensfuncties, en moet ervoor zorgen dat de diensten in de toekomst beter in staat zijn te voldoen aan de wettelijke termijn van acht weken voor het doorlopen van een veiligheidsonderzoek. De parlementaire behandeling van het wetsvoorstel zal naar verwachting in 2025 worden afgerond, waarna de nieuwe wet begin 2026 in werking zou kunnen treden.

Tabel 1: Kengetallen veiligheidsonderzoeken (inclusief mandaathouders)

ONDERZOEKEN	Positieve besluiten	Negatieve besluiten	Totaal aantal besluiten
A-niveau door UVO	6.884	30	6.914
B-niveau door UVO	22.769	158	22.927
B-niveau door UVO overgenomen van KMAR	9.244	1.607	10.851
C-niveau door UVO	5.294	16	5.310
Ten behoeve van NAVO-Top 2025	92	0	92
Totaal door UVO	44.283	1.811	46.094
B-niveau door de KMAR	33.753	0	33.753
Totaal aantal onderzoeken	83.036	1.811	84.847

Toelichting bij kengetallen veiligheidsonderzoeken

De KMar geeft geen negatieve besluiten af. Bij twijfel bij een veiligheids- onderzoek op B-niveau dragen ze het veiligheidsonderzoek over aan de Unit Veiligheidsonderzoeken (UVO). Eventuele negatieve besluiten worden dan meegerekend bij de negatieve besluiten van de AIVD. Dat verklaart de 0 hier. Van het totale aantal onderzoeken in 2024 zijn er 46.094 uitgevoerd door de UVO zelf en 38.753 door de mandaathouder.

Afhankelijk van de aard van de vertrouwensfunctie en de mogelijke schade die de (kandidaat-)vertrouwensfunctionaris aan de nationale veiligheid zou kunnen aanrichten, wordt een A-, B- of C-onderzoek ingesteld. Een A-onderzoek is het meest diepgaand en bedoeld voor de meest kwetsbare vertrouwensfuncties.

Tabel 2: Veiligheidsonderzoeken: afhandeling van bezwaar- en (hoger)beroepsprocedures

	Bezwaren	Beroepen	Hoger beroep	Voorlopige voorziening
Ingediend (in 2024)	170	9	0	0
Afgedaan (in 2024)	88	4	1	0
Ongegrond	54	4	0	-
Gegrond	13	-	-	-
Niet-ontvankelijk	12	-	1	-
ingetrokken	9	-	-	-
afgewezen	0	-	-	-

Toelichting bij afhandeling van bezwaar- en (hoger)beroepsprocedures

Naar aanleiding van besluiten tot weigering of intrekking van een verklaring van geen bezwaar kunnen personen bezwaar aantekenen. Als het bezwaar ongegrond wordt verklaard, kunnen zij in (hoger) beroep gaan.

De Unit Veiligheidsonderzoeken De UVO is een gezamenlijke unit van de AIVD en de MIVD. De unit doet veiligheidsonderzoeken naar (kandidaat-)vertrouwens- functionarissen: mensen die door hun werk toegang hebben tot geheime informatie, of in een positie zijn waarin ze de nationale veiligheid kunnen schaden. Bijvoorbeeld bij de Rijksoverheid, Defensie, de burgerluchtvaart of bij bedrijven die aan vitale processen werken. Bij een positief afgerond onderzoek krijgt de kandidaat een verklaring van geen bezwaar (vgb).